Oogzenuw zwelling (papil oedeem)
Inhoudsopgave: (mn bedoeld voor co-assistenten en (para)medici)
- Het verloop van de oogzenuw en de hersenbanen
- Afwijkingen van de papil (oogzenuwkop) en de oogzenuwkop
- Papiloedeem (gezwollen oogzenuw)
- Wat is papiloedeem
- De naamgeving
- Hoe ontstaat papiloedeem
- Oorzaken van papiloedeem
- Bij welke aandoening komt papiloedeem voor
- Animatiefilm (Engels)
1. Het verloop van de oogzenuw en de hersenbanen
Lichtstralen vallen, via de ooglens door het glasvocht op het netvlies (retina). In het netvlies liggen de kegeltjes en de staafjes (fotoreceptoren) die de lichtstralen opvangen.
Onder invloed van de fotopigmenten (o.a. rodopsine) in het netvlies wordt de lichtenergie omgezet in elektrische energie. De fotoreceptoren worden geprikkeld en geven dit elektrische signaal door aan de zenuwvezels. Alle zenuwvezeltjes, afkomstig van de staafjes en kegels van het netvlies, komen bij elkaar in de kop van de oogzenuw (papil); dit zijn ruim 1.4 miljoen zenuwvezels.
Aan de binnenzijde van de oogbol is de kop van de oogzenuw zichtbaar (dit is het deel van de oogzenuw dat vast zit aan de oogbol). Deze kop wordt de papil genoemd(zie tekening).
Achterin het oog bevindt zich de oogzenuw (nervus opticus). Dit is in feite de informatiekabel die het oog verbindt met de hersenen. Op de plaats van de papil zitten geen zintuigcellen waardoor men met dit gebied niet kan kijken. In het gezichtsveld is deze plek terug te vinden als de ‘blinde vlek’. In de papil en de oogzenuw zitten alleen de zenuwvezels van het betreffende oog. De zenuwvezels zijn nog niet gekruist (dus, de rechter oogzenuw bevat alleen zenuwvezels van het rechter oog en de linker oogzenuw bevat alleen zenuwvezels van het linker oog). Vanuit de papil komen de bloedvaten het oog binnen. Deze bloedvaten voorzien het netvlies van bloed/zuurstof. Het aanvoerend bloedvat wordt de arteria centralis retinae genoemd (CRA), het afvoerend bloedvat wordt de vene centralis retinae (CRV) genoemd. Deze bloedvaten betreden het voorste deel van de oogzenuw (in de eerste 10-12 mm van de oogzenuw):
De oogzenuw (papil)
Een overzichtsfoto (doorsnede van het oog) met een detail van het omkaderd gebied. Daarnaast een 2 detailopnames van de papil (kop van de oogzenuw): CRA= centrale retinale arterie, CRV= centrale retinale vene, LC= lamina cribrosa, a.cil.post= arteria ciliaris posterior, papil= de kop (begin) van de oogzenuw
Doorsnede door de papil (begin van de oogzenuw)
De oogzenuw loopt door de ruimte van de oogkas naar achteren, gaat door een opening in de schedelbasis en komt terecht in de schedelholte. In de schedelholte liggen de hersenen. De beide oogzenuwen (van beide ogen) komen vanuit de oogkas samen in de schedelholte en kruisen elkaar. Dit kruispunt wordt het chiasma opticum genoemd en bevindt zich boven de hypofyse (de hormoonklier). In het chiasma worden de zenuwvezels van beide ogen gebundeld. Een deel van de zenuwvezels van beide ogen kruist elkaar in dit chiasma.
In dit kruispunt wordt de helft van de informatie afkomstig van het linker oog naar de linker hersenhelft gestuurd (ongekruiste zenuwvezels) terwijl de andere helft naar de rechter hersenhelft gestuurd wordt (het gekruiste deel). Ditzelfde geldt ook voor het rechter oog. Elke hersenhelft ontvangt zo halve beelden uit beide ogen.
Na de kruising (chiasma) ontspringen vervolgens 2 banen waarvan de éne baan naar de linker hersenhelft en de andere baan naar de rechter hersenhelft loopt. Ze vervolgen hun weg naar het achterste deel van de hersenen. Zo’n baan wordt de tractus opticus genoemd. De zenuwvezels komen uiteindelijk terecht in de ziencentra van de hersenen (optische schors of occipitaal kwab). Dit deel van de hersenen bevindt zich in het achterhoofd. Hier vindt de feitelijke visuele waarneming plaats. De gele vlek in het oog bevat de meeste receptoren en neemt dan ook een groot deel van de optische schors in beslag. Dit verklaart waarom met de gele vlek zo scherp kan worden gezien (voor meer details over de oogzenuwbanen → zie folder functie oogzenuwbanen).
Het onderzoek
De oogarts kan met een oogspiegel de binnenkant van het oog beoordelen. Van de oogzenuwbanen is alleen de kop van de oogzenuw te zien (papil). Voor aandoeningen in het verloop van de oogzenuwbaan kunnen aanvullende onderzoeken noodzakelijk zijn (zie website www.oogartsen.nl), bijv:
– gezichtsveld onderzoek → lees verder
– echografie → lees verder
– electrodiagnostisch onderzoek → lees verder
– OCT (optical coherence tomography) → lees verder
– CT of MRI scan (verricht door de afdeling radiologie)
– laboratorium onderzoek (bloedonderzoek)
2. Afwijkingen van de papil (oogzenuwkop) en de oogzenuw
De afwijkingen kunnen zich bevinden in de oogzenuw zelf, in de kruising van beide oogzenuwen (chiasma) of in het verdere beloop van de hersenbanen naar de ziencentra van de ogen. De meest voorkomende afwijkingen van de oogzenuw of banen worden elders op de website www.oogartsen.nl beschreven
Elders op de website staat een overzicht van de afwijkingen van de papil (oogzenuwkop) en de oogzenuw vermeld → ga naar papilafwijkingen.
In deze folder wordt één van deze afwijkingen besproken: Papil oedeem (gezwollen oogzenuw)
3. Papil oedeem (gezwollen oogzenuw)
3a. Wat is papiloedeem
De papil is de kop van de oogzenuw die zichtbaar is aan de binnenkant van de oogbol:
Papiloedeem betekent een:
- gezwollen of verheven oogzenuwkop (papil) met
- onscherpe papilranden of een vochtophoping rondom de papil (perpipapillair oedeem) met een
- verdwenen fysiologische excavatie (de kuil in de papil, een excavatie genoemd, is verdwenen door de zwelling)
Soms zijn er ook kleine bloedinkjes zichtbaar op de papil. Papiloedeem kan gepaard gaan met waziger zien, maar het is ook mogelijk dat er helemaal geen oogklachten aanwezig zijn.
3b. De naamgeving.
Er kan enige verwarring bestaan over de naamgeving. In de Engelse literatuur wordt het woord “papilledema” gebruikt voor een oogzenuwzwelling bij een verhoogde hersendruk. In Nederland wordt bij een verhoogde hersendruk het woord “stuwingspapil”gebruikt. Het woord papiloedeem in het Nederlands omvat alle oorzaken van een papiloedeem.
3c. Hoe ontstaat papiloedeem.
De zenuwvezeltjes zelf (de axonen) zijn afhankelijk van de metabole productie in de cellichamen in het netvlies. Afvalproducten (metabolieten) worden via de zenuwvezels (axonen) afgevoerd. Het axonale transport van de metabole producten vindt plaats over de lengte van de oogzenuw (vanaf het netvlies, richting de hersenen). Dit transport vereist een hoog zuurstofconcentratie (afkomstig van bloedvaatjes) en is gevoelig voor een tekort aan zuurstof/bloed (ischemie), ontstekingen (inflammatie) of drukverhogende processen (bijv. een gezwel). Als dit axonale transport (flow) wordt onderbroken door bovengenoemde oorzaken, ontstaat een ophoping van afvalmateriaal en vocht hetgeen leidt tot zwelling van de oogzenuw. Dit wordt dan papiloedeem genoemd.
Een gezwollen papil kan dus ontstaan door een tekort aan zuurstof (ischemie) van de zenuwvezeltjes (axonen). Dit leidt tot een ophoping van vocht in de zenuwvezels in het netvlies (blokkade van de axoplasmatische flow). De neuro-retinale laag (zenuwtjes in het netvlies) raakt ook gezwollen door ophoping van axoplasma. Daarnaast worden de kleine haarvaatjes wijder (capillaire dilatatie). De stoornis van de axoplasmatisch flow kan worden veroorzaakt door verschillende processen, zoals door verhoogde druk (compressie), door zuurstoftekort (ischemie) of door ontstekingen. Behalve een gezwollen papil kan ook vochtophoping rondom de papil voorkomen (peri-papillair oedeem genoemd). Dit is vocht van het vaatvlies (choroidaal vocht) en soms vocht onder het netvlies
3d. Bij welke aandoening komt papiloedeem voor
- Een verhoogde druk in de hersenen (stuwingspapil genoemd).
Bij een verhoogde hersendruk is er een belemmering van de afvoer van hersenvocht. Een stuwingspapil kan in 4 stadia voorkomen: een vroege fase (geringe roodheid van de papil, aanwezige fysiologische cup, verdwenen veneuze pulsaties), een acute, vol ontwikkelde fase (meer vochtophoping met bloedinkjes en vettige neerslagen [exsudaten]), een chronische fase (spaarzame bloedinkjes, evt een optico-cilaire shunt) en een atrofische fase (bleekheid van de papil en gezichtsvelduitval). Een stuwingspapil kan voorkomen bij bijvoorbeeld: a)hersentumoren/gezwellen (goed- of kwaadaardig), ontstekingen of een hersenbloeding; b) benigne intracraniele hypertensie (door een verhoogde druk in het hersenvocht (liquor) komt liquor terecht rond de oogzenuw en c) een gezwel van de oogzenuw (opticus) in de oogkas of de canalis opticus.
Afbeelding: stuwingspapil bij hoge hersendruk - Afwijkingen in de oogkas
Hierbij is de hersendruk normaal, maar de druk op de oogzenuw in de oogkas is toegenomen. Meestal komt de aandoening aan een kant voor. Eénzijdig papiloedeem kan worden veroorzaakt door een gezwel van de oogzenuw zelf (glioom, meningeoom) of een gezwel dat druk uitoefent op de oogzenuw (bijv. gezwellen in de oogkas zoals bij de ziekte van Graves). - Afwijkingen in de oogzenuw
Meestal zit er vocht in een van de oogzenuwen. Voorbeelden zijn een oogzenuwontsteking (neuritis optica, zie nr 2) en een bloedvat-afsluiting in de oogzenuw (AION). Deze twee aandoeningen worden elders op de website uitvoerig besproken. - Oogziekten
Bij bepaalde oogaandoeningen kan de oogzenuw ontstoken en gezwollen zijn, bijv. bij een inwendige oogonsteking (uveitis) en bij een bloedvatafsluiting van het netvlies (zie folder occlusies). - Zeer hoge bloeddruk (hypertensie)
Een zeer hoge bloeddruk, maligne hypertensie genoemd, kan een gezwollen oogzenuw veroorzaken (zie folder hoge bloeddruk). Beide ogen zijn dan aangedaan. De bloedvaten zijn nauw en gestrekt. - Pseudo-papiloedeem
Dit is een aangeboren afwijking waarbij de papil gezwollen lijkt, maar dat in werkelijkheid niet is. Er zit geen vocht in de oogzenuw. Voorbeelden hiervan zijn: papil-drusen (zie hierna punt 7), gemyeliniseerde zenuwvezels (zie hierna punt 7), congenitale gliosis, crowded papil (in relatie tot verziendheid of hypermetropie) en een scheef ingeplante papil (tilted disk, zie nr 7).
Animatiefilm (in Engels)